کُنار ؛ اسطوره ی سبز بختیاری / نوشتاری از صادق یزدی

کارون نیوز _ کُنار یا سِدر با نام علمی ” Ziziphus،spina-christi ” درخت یا درختچه همیشه‌سبز یا خزان‌کننده‌ای به ارتفاع ۳ تا ۸ متر است که گاه نزدیک ۵۰۰ سال عمر می‌کند.

 سِدرَهُ المُنتَهی نام درختی در آسمان هفتم است وقرآن کریم در سوره نجم به آن اشاره کرده است . سعدی علیه الرحمه نیز در وصف پیامبر (ص) از این درخت این گونه سخن به میان آورده است:

ای از بر سدره شاهراهت/ وی قبه عرش تکیه‌گاهت

 ای طاق نهم رواق بالا/ بشکسته ز گوشه کلاهت

به لطف مرحوم پدرم (حاج حسن یزدی) که دیر زمانی راننده مینی‌بوس خط مسجدسلیمان و هفتکل بود، روزهای تعطیل یا بعدازظهرها که زودتر از کار برمی‌گشت، بچه‌ها را سوار مینی‌بوس کرده و برای چیدن کُنار عازم زمین‌های نزدیک دوراهی لالی و یا منطقه تمبی می‌شدیم، گاه برای خوردن کنار به دوراهی لالی می رفتیم از روبروی شهرک صنعتی فعلی تا دوراهی لالی و بعد از آن درختان بی‌شمار کنار دیده می‌شد که هرکدام مزه و طعم مخصوص خود را داشت و گاه در منطقه تمبی از بی‌بی زهرا تا پاگچ امام رضا(ع) به جست‌وجوی کنار می‌رفتیم .

با کوشش و پشتکار خستگی‌ناپذیر پدر ؛ ساعتی نمی‌شد که از میوه آن، به‌اندازه کافی خورده بودیم و پس از یک آب‌تنی حسابی در رودخانه تمبی و شستشوی مینی بوس پدر؛ با یک الی دو سطل پر از میوه کنار به خانه برمی‌گشتیم.

درخت کنار در استان پهناور خوزستان و در جنوب کشورمان به‌وفور یافت می‌شود ومن با این درخت در شهرهای مسجدسلیمان، لا لی و هفتکل آشنا شدم و آن را در شهرهای شوشتر، اندیکا، اهواز، حمیدیه، گتوند و … دیده‌ام.

کنار در کنار درختان بلوط و نخل علاوه بر موهبات و میوه خوراکی خود؛ برای ساکنین مناطق جنوبی کشور خصوصاً زاگرس‌نشینان یک هویت فرهنگی و اجتماعی دارد.

 مردم این مناطق، سالیان سال است که از سایه، میوه، چوب و برگ آن بهره‌مند شده‌اند و در موقعیت‌های مختلف زندگی عشایری به‌عنوان جان‌پناه و سایه‌سار از آن استفاده کرده‌اند.

 کُنار ؛ درختی با تنه نسبتاً قوی و شاخه‌های متعدد و برگ‌های فراوان که در همه فصول سال خصوصاً بهار و تابستان سبز است و در برابر گرما مقاومت ویژه از خود نشان می‌دهد، این درخت دارای میوه‌های ریز و درشتی به ابعاد ۱ الی ۵ سانتی‌متر است . میوه خوشمزه و لذیذی شامل یک پوسته و ماده گوشتی خوشمزه‌ای که اطراف هسته سخت و محکم را پوشانده است ، تشکیل می‌شود . درون این هسته محکم نیز دانه نرمی وجود دارد که منشأ تکثیر این درخت است ؛ برگ‌های این درخت را سدر می‌نامند که از خشک شده آن برای خضاب و یا شستشوی موها و حتی شستشوی ظروف و البسه در زمان نه‌چندان دور استفاده می کردند . پودر شده برگ‌های آن برای غسل میت به همراه کافور (سدر و کافور) کاربرد دارد و در برخی مناطق هنگام خاک‌سپاری یک‌تکه چوب دوشاخه از این درخت را همراه میت قرار می‌دهند. 

عسل کنار یکی از بهترین عسل‌های موجود در بازار به شمار می‌آید و طرفداران خاص خود را دارد.

 درخت کُنار برای بختیاری‌ها و زاگرس‌نشینان در کنار درختان بلوط و نخل، یک درخت بااهمیت محسوب می شود ؛ به‌طوری که در گشت و گذر در مناطق مختلف گاه درختانی به چشم می‌خورند که اهالی به آنها سوگند یاد کرده و یا به‌عنوان مشکل‌گشا و رازونیاز، پارچه‌های سبز به آن گره‌زده‌اند و گاه بر پیکر و شاخه‌های درخت، قفل‌ها آویزان کرده‌اند . اهالی برخی مناطق از بریدن و از بین بردن آن کراهت دارند و گاه پس از آسیب سهوی ، خود را موظف به انجام قربانی می‌دانند .

 این درخت گاه در کنار امامزادگان و بقاع متبرکه یافت می‌شود . در برخی مناطق درختان خود را به اسم یکی از بزرگان محل که درخت را کاشته و یا نگهداری کرده یا سرحد زمین کشاورزی‌اش است نام‌گذاری کرده اند .

 در مناطق طایفه مکوند ؛ پیشوند ” دار ” در کنار برخی اسامی به یادگار مانده است ( دار کل حسین یا دار سر پیر ، امامزاده )

 تنه تنومند و شاخه‌ها ، سقف لیرها (منازل سنگی عشایری) و یا تیرک سیاه چادر استفاده می شد .

گاه برای سکونت از سایه آن استفاده برده اند و گاه رهگذران بی‌شماری در سایه آن رفع خستگی نموده و آرامش یافته‌اند؛ گاه در گرمای روز، از سایه آن برای استراحت گله و رمه خویش بهره برده اند.

سیزده به درها و روز طبیعت تقریباً تمام درختان کنار در تصرف خانوارهاست تا در دل طبیعت از سایه مفرّح و سخاوتمنداش بهره ببرند 

 در مناطق عشایری که امکانات کمتری وجود داشت، گاه سایه درختان کُنار، کلاس درس بچه‌ها می‌شد و معلم عشایری با گچ و تخته سبز تکیه داده شده به تنه این درخت باعظمت، در فضایی صمیمی، سرسبز و دل‌انگیز به دانش‌آموزان درس می داد 

کنار از نظر شکل ظاهری و حتی میوه خود انواع مختلف دارد ؛

 نوعی از آن با قدکوتاه و شاخه‌های متعدد و خارهای فراوان به نام “کُنار پَرزین” شناخته می شود ؛ کشاورزان این‌گونه درختی را معمولاً هنگام شخم زدن پاییزی می بریدند تا حصار باغ‌ باشد ؛ هم فضای کشت دیم خود را یکدست کرده و هم از تنه خاردار آن برای محافظت محدوده باغ بهره‌مند گردند . گاه از همین نوع درخت به‌عنوان پوشال خنک‌کننده هوا استفاده می‌شد ؛ بطور یکه در تابستان‌های گرم در مجاورت ورودی اتاق‌ها (درب یا پنجره‌ها) دیواری از آن ساخته و مرطوب می کردند تا پس از وزش باد هوای مطبوع وارد اتاق یا چادر می شد . این نوع کنار در منطقه هفتکل به نام “رمه لیک “معروف است و میوه آبدار ، دو مزه و ترش‌مزه‌ای دارد .

انواع مختلف دیگر کُنار هم در این مناطق یافت می‌شود قدی بلندتر که گاهی به ارتفاع ۳ تا ۵ متر هم می رسد و میوه ای شبیه درخت سیب با اندازه های مختلف و کوچکتر از سیب دارد که طعمی شیرین و ملس دارد 

 میوه این درخت به صورت تازه وپس از شستشو قابل خوردن است ؛ گاهی آن را خشک کرده و آسیاب می کردند و تبدیل به “آرد کُنار” می‌شد تا در سایر فصول استفاده شود 

 میوه این درخت خواص درمانی متعدد دارد ؛ برای دستگاه گوارش مفید و تقویت کننده جهاز هاضمه است 

 میوه کُنار حاوی پروتئین، مواد معدنی، کلسیم، فسفر، کاروتن و ویتامین است ؛ از سیب غنی‌تر و میزان کالری و ویتامین c آن نسبت به پرتقال بیشتر است. میوه آن به‌راحتی هضم می شود و اثر ملین‌ دارد .

 شیرین و خوشمزه است و کمتر کسی یافت می شود که از خوردن آن لذت نبرده باشد

این درخت در گرما و سرمای روزگار به مثابه مردان و زنان دیارش سخت‌کوش و قانع و بی آزار است ؛ در اکثر فصول سال سبزی و خرمی خود را حفظ می‌کند؛ کاشت آن بسیار ساده است و گاه با قراردادن یک یا چند هسته در زمین و گاهی با قلمه‌زدن و برداشت پاجوش و یا با کاشت نهال قابل‌تکثیر است و پس از کاشت، به‌سادگی رشد می کند . در برابر گرمای مناطقی همچون خوزستان و جنوبی کشور بسیار مقاوم است و کمی مراقبت و مقدار کمی آب و حتی بدون نیاز به آبیاری مداوم به رشد و نمو ادامه می دهد ؛ در سال اول و دوم حیات خود قد و بالای رعنای خود را به رخ زمین‌های گرم اطراف می‌کشاند و سرسبزی را به دشتستان‌ها و تپه‌ها هدیه می‌نماید.

پیشنهاد نگارنده این است؛ کوهنوردان، انجمن‌های مردم‌نهاد، مسؤلین متولی مثل منایع طبیعی ، محیط زیست ، شهرداری ها و فضای سبز حتی زوار عزیزکربلا ، همت گمارده و در حد توان خود زمینه کاشت این درخت مثمر و مقاوم را در استان عزیزمان خصوصاً کوه‌ها، تپه‌ها، مسیر کاروان‌ها و اطراف جاده ها و موکب‌های حسینی فراهم آورند و در مسافرت و کشت و گذار از بیابان‌ها و کوه‌ها یک‌مشت هسته کُنار جهت هدیه‌دادن به زمین در فصول پاییز و زمستان همراه خود داشته باشند تا با کاشت آنها، ان شاءالله در آینده‌ای نه‌چندان دور شاهد ایجاد پارک‌ها، باغات، تفریحگاه‌ها، اردوگاه‌ها، پارک‌های جنگلی، جنگل‌ها و فضای سبز فراوان اطراف موکب‌ها و بیابان‌های اطراف از این درخت زودبازده و کم‌ توقع باشیم